• Data: 2024-10-07 • Autor: Katarzyna Talkowska-Szewczyk
Jakie mam prawa do grobowca, w którym są pochowani moi dziadkowie i rodzice, i który opłacam? Po ostatnim pochowku przeprowadziłam postepowanie spadkowe, w wyniku którego stałam się właścicielem w 1/4. Brat zrzekł się na moją korzyść swojej 1/4. Pozostała 1/2 należała do nieżyjącego już brata mojego ojca. Nie żyje także jego jedyny syn. Pozostała wnuczka, która odmawia kontaktu i nigdy nie partycypowała w żadnych kosztach. W przyszłości chciałabym uporządkować grobowiec i ewentualnie uzyskać miejsce na pochowek urn, bo tylko taka ewentualność istnieje. Czy jest to możliwe? Jakie są moje prawa do tego grobu jako spadkobierczyni, a jakie wspomnianej wnuczki?
W pierwszej kolejności należy dokonać rozróżnienia w zakresie prawa do grobu jako prawa majątkowego oraz prawa do grobu jako prawa osobistego. Samo pojęcie „prawa do grobu” nie zostało zdefiniowane w żadnej ustawie. Zatem sposób, w jaki należy definiować to pojęcie, czyli co należy przez nie rozumieć, wynika przede wszystkim z orzecznictwa oraz doktryny.
Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 2 grudnia 1994 r. sygn. akt. III CZP 155/94 wskazał, że: „Grób może być jednak przedmiotem określonych uprawnień, których zespół zwykło się określać jako „prawo do grobu”. Jego pierwotnym źródłem jest umowa, na mocy której zarząd cmentarza oddaje zainteresowanej osobie miejsce na grób. W sytuacji typowej na treść prawa do grobu składają się zarówno elementy o charakterze majątkowym, jak i elementy o charakterze wyłącznie osobistym (wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 13 lutego 1979 r. I CR 25/79 — OSNCP 1979, z. 10, poz. 195 i składu siedmiu sędziów z dnia 11 grudnia 1990 r. III CRN 455/90 — nie publ.). Te pierwsze związane są przede wszystkim z koniecznością ponoszenia na rzecz zarządu cmentarza opłat za grób i mogą też występować ze względu na poniesienie wydatku na urządzenie grobu (zbudowanie grobowca, wystawienie nagrobka itp.). Niemajątkowym elementem prawa do grobu jest uprawnienie do pochowania w nim zmarłego (por. art. 10 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych — Dz. U. z 1972 r. Nr 47, poz. 298). Uprawnienie to dotyczy zwykle określonej osoby i nabycie prawa do złożenia w grobie zwłok tej osoby jest zazwyczaj powodem zawarcia umowy z zarządem cmentarza. Gdy w grobie został złożony zmarły, prawo do grobu obejmuje urządzenie jego wystroju, wystawienie nagrobka i wykonywanie zwyczajowo przyjętych czynności, takich jak np. składanie na grobie kwiatów i wieńców czy palenie zniczy, stanowiących wyraz czci pamięci osoby zmarłej. Uprawnienia te, aczkolwiek związane z ponoszeniem wydatków, i to nieraz znacznych, mają niewątpliwie charakter osobisty.
W jednym tylko wypadku prawo do grobu może być prawem o charakterze wyłącznie majątkowym. Mianowicie będzie tak wówczas, gdy w grobie nie została złożona żadna osoba zmarła, a mające charakter niemajątkowy uprawnienie osoby, która nabyła prawo do grobu, do decydowania o przeznaczeniu grobu wygasło (np. ze względu na śmierć tej osoby) i nie ma innej osoby, której uprawnienie to przysługuje. Natomiast wtedy — pomijając inne sytuacje — gdy w grobie wielomiejscowym pochowana została choćby tylko jedna osoba zmarła, przysługuje bliskim tej osoby uprawnienie do dokonywania na jej grobie czynności kultu pamięci zmarłego, co świadczy o tym, że wynikające z uprawnienia prawo do grobu jest prawem, na treść którego składają się elementy o charakterze osobistym. Poza tym nie jest obojętne, kto zostanie pochowany w wolnych jeszcze miejscach grobu. Dyspozycje w tym względzie mogą wynikać z woli osoby, która jako pierwsza została pochowana w tym grobie, i powinny być one respektowane przez osoby mające prawo do grobu. Osoby te, ze względu na kult pamięci zmarłego, który pochowany został w grobie, mogą też mieć własne, określone w tym przedmiocie stanowisko. To, kto ma być pochowany w nie zajętych miejscach grobu, może też być przedmiotem porozumienia osób, które nabyły prawo do grobu. Porozumienie takie rodzi uprawnienie do pochowania w grobie i stanowi o posiadaniu przez osobę uprawnioną prawa do grobu. Wymienione okoliczności wskazują także na elementy o charakterze osobistym takiego prawa do grobu, o którym wyżej mowa. Takie prawo do grobu, na treść którego składają się, obok elementów o charakterze majątkowym, także elementy o charakterze wyłącznie osobistym, nie podlega dziedziczeniu według zasad określonych w Kodeksie cywilnym (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 1979 r. I CR 25/79 — OSNCP 1979, z. 10, poz. 195). Okoliczność, że prawo to, ujmowane jako pewna całość, po części jest prawem niemajątkowym, sprzeciwia się uznaniu go za prawo majątkowe w rozumieniu art. 922 § 1 K.c., i to niezależnie od tego, jaka jest wartość elementów majątkowych tego prawa i na czym polegają elementy niemajątkowe. Charakter prawa do grobu powoduje, że zawsze na plan pierwszy wysuwają się elementy niemajątkowe tego prawa. Można więc mówić o ich dominującej roli (por. cyt. już wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 1979 r. I CR 25/79).”
Zatem w opisanych okolicznościach wnuczka będzie miała prawo do dokonywania na grobie czynności kultu pamięci zmarłych, tj. może postawić znicz., kwiaty, uporządkować grób.
Jeżeli mówimy o prawie do grobu jako prawie majątkowym, to wówczas takie prawo będzie przysługiwało osobie, która ma podpisaną umowę z zarządem cmentarza o umiejscowienie pochówku oraz zarządzania grobowcem. W przypadku gdy ma Pani podpisaną taką umowę, to Pani decyduje o tym, kto ma być pochowany w tym grobowcu, a także w zakresie sposobu dokonania takiego pochówku np. w urnie.
W kontekście powyższego warto również zbadać obowiązującą linię orzeczniczą w zakresie przepisu art. 10 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz. U. z 2020 r., poz. 1947). W tym zakresie można wyróżnić 3 poglądy.
Pogląd 1. Prawo do pochówku i do ekshumacji jest prawem wspólnym wszystkich osób bliskich zmarłego, bowiem stanowi dobro osobiste każdej z tych osób. Art. 10 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych ma charakter jedynie administracyjno-porządkowy, natomiast nie kreuje „pierwszeństwa” określonych osób bliskich zmarłemu przed innymi do decydowania o miejscu pochówku lub o przeniesieniu zwłok. Decyzja w tej materii powinna nastąpić poprzez konsensus, z tym że w braku porozumienia wszyscy uprawnieni mogą żądać rozstrzygnięcia przez sąd zaistniałego sporu dotyczącego wykonywania wspólnego prawa. W ramach tego poglądu warto jest zwrócić uwagę na następujące orzeczenia:
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 5 lipca 2018 r., I ACA 24/18 LEX nr 2571063:
„Prawo do grobu to nie podlega dziedziczeniu i nie jest związane (uzależnione) od kolejności uprawnionych do pochowania zmarłego przedstawionej w art. 10 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych. Niezbędnym elementem tego prawa jest założenie grobu. W takiej sytuacji, osobom których dobrem osobistym jest kult pamięci zmarłego pogrzebanego w tym grobie, przysługuje m.in. uprawnienie (traktowane jako element prawa do grobu) do decydowania o pogrzebaniu w tym samym grobie innej osoby (a także prawo sprzeciwu wobec takiego zamiaru wyrażanego przez inne osoby). Jeśli kult pamięci pogrzebanego w grobie zmarłego jest dobrem osobistym kilku osób, decyzje takie powinny być podejmowane wspólnie, a w przypadku sporów i niemożności dojścia do zgody osoby te w oparciu o przepisy dotyczące ochrony dóbr osobistych mogą domagać się odpowiednich rozstrzygnięć przez sąd.”
Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 15 grudnia 2016 r., I OSK 435/15 LEX nr 2205409:
„Grób nie jest przedmiotem własności, ale stanowi przedmiot wspólnego prawa innego niż własność. Do rozwiązania spornych problemów między uprawnionymi, związanych z korzystaniem ze wspólnego grobu, mają zastosowanie, w drodze analogii, przepisy art. 199-204 K.c. o zarządzie rzeczą wspólną. [...] Skoro prawo do wybudowania nagrobka i decydowaniu o jego wystroju składa się na prawo do grobu, a jego istota i treść ma charakter cywilnoprawny, to spory dotyczące tego, czy na danym cmentarzu osoba legitymująca się prawem do grobu ma prawo wybudować grób murowany, należy do drogi sądowej przed sądem powszechnym.”
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 maja 2015 r., III CSK 305/14 LEX nr 1723776:
„[...] istnienie obok siebie równoległych uprawnień kilku osób do tego samego grobu powoduje, iż realizacja tych uprawnień musi być — o ile nie ma pomiędzy uprawnionymi zgody — harmonizowana, czemu służyć mogą w drodze ostrożnej analogii reguły dotyczące wspólnych praw, którymi w prawie polskim — wobec braku przepisów o wspólności praw w ogólności — mogą być tylko przepisy o współwłasności.”
Pogląd 2. Prawo do pochówku jest prawem każdej z osób bliskich zmarłego z osobna, natomiast żadna z nich nie może żądać ustalenia swego wyłącznego prawa do dysponowania grobem z wyłączeniem pozostałych. Każda z osób wymienionych władna jest przystąpić do wykonania prawa pochowania (bez względu na „pierwszeństwo” określone w tym przepisie), a inne osoby należące do tego kręgu mogą skutecznie domagać się stosownego zaniechania jedynie wtedy, gdy wspomniane działanie przedstawia się jako bezprawne.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 18 czerwca 2018 r., I ACA 234/18 LEX nr 2567669:
„Zgodnie z przepisem art. 10 ust. 1 ustawy z 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych prawo pochowania zwłok ludzkich ma najbliższa pozostała rodzina osoby zmarłej, a mianowicie: pozostały małżonek, krewni zstępni; krewni wstępni; krewni boczni do 4 stopnia pokrewieństwa oraz powinowaci w linii prostej do 1 stopnia. Ale należy mieć na uwadze, że oprócz członków rodziny w przepisie tym jest wymieniona jako osoba uprawniona do pochówku również osoba, która się do tego dobrowolnie zobowiąże. Przepis art. 10 ust. 1 ww. ustawy nie zastrzega na rzecz pewnych osób prawa pochowania zwłok z pierwszeństwem przed prawem innych osób. Przepis ten jedynie stanowi, komu przysługuje prawo (w zasadzie — kogo obciąża obowiązek) pochowania. W zakresie zaś, w którym art. 10 ust. 1 dotyczy prawa osobistego, podlega reżimowi art. 24 K.c. Wynika z tego, że każda z osób wymienionych w art. 10 ust. 1 władna jest przystąpić do wykonania prawa pochowania, a inna z osób należących do tego kręgu może skutecznie domagać się stosownego zaniechania jedynie wtedy, gdy wspomniane działanie przedstawia się jako bezprawne.”
Pogląd 3. Ustawa o cmentarzach i chowaniu zmarłych kreuje swoiste „kategorie pierwszeństwa” osób uprawnionych do decydowania o miejscu pochówku lub o ekshumacji zmarłego. Osoby, którym przysługuje prawo w „najwyższej” kolejności, mogą decydować w tych kwestiach samodzielnie. Jednakże z uwagi na to, że prawo osobiste pamięci i kultu osoby zmarłej przysługuje wszystkim jego bliskim, także niewymienionym w powołanym przepisie, w przypadku gdy po pochowaniu zwłok powstaje między najbliższymi członkami rodziny spór co do miejsca pochowania i roztoczenia pieczy nad grobem osoby zmarłej, mogą one żądać rozstrzygnięcia przez sąd powszechny w trybie przepisów o ochronie dóbr osobistych.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 23 stycznia 2013 r., I ACA 1288/12, LEX nr 1438005:
„[...] prawo pochowania zwłok danej osoby przysługuje osobie wymienionej w dalszej kolejności (np. krewnym w linii bocznej) dopiero wtedy, gdy brak jest osoby wymienionej w bliższej kolejności albo gdy osoba ta prawa tego nie chce lub nie może wykonywać. [...] Akceptując ten ostatni pogląd jako właściwy przy ustalaniu kolejności, w oparciu o przepis art. 10 ust. 1 ustawy o cmentarzach, osób uprawnionych (zobowiązanych) do pochowania zwłok zmarłych, zauważyć trzeba, że [...] jeżeli po pochowaniu zwłok, które nastąpiło w trybie art. 10 ust. 1 ustawy o cmentarzach, powstaje między najbliższymi członkami rodziny spór co do miejsca pochowania i roztoczenia pieczy nad grobem osoby zmarłej, sąd rozstrzygając ten spór powinien mieć na względzie nie tylko przepisy powołanej ustawy, lecz przede wszystkim przepisy prawa cywilnego. [...] Wszak z ustalonego stanu faktycznego sprawy wynika, że relacje małżeńskie powoda z B. J., przed jej śmiercią były jak najgorsze. Powód odszedł do innej kobiety, wyprowadzając się z domu w 2002 r. Na tym tle powstawały liczne konflikty małżeńskie, których świadkami były dzieci. [...] Stąd też nie można mówić o żądaniu pozwu, jako niezgodnemu z zasadami współżycia społecznego, ale o jego bezzasadności z przyczyny braku naruszenia dóbr osobistych powoda. W konfrontacji z uprawnieniami pozwanego na podstawie art. 10 ust. 1 ustawy o cmentarzach, prawa powoda do pochowania żony po prostu nie występowały. Wobec zachowania się powoda w stosunku do żony i rodziny, przed i po ich zaginięciu nie może być mowy o naruszeniu jego dobra osobistego dotyczącego pierwszeństwa w pochowaniu żony w trybie art. 10 ust. 1 ustawy o cmentarzach.”
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 listopada 1976 r., II CR 415/76 LEX nr 7870:
„Pierwszeństwo do pochowania zwłok ma pozostały małżonek i dzieci.”
Rozpatrując zatem sprawę w kontekście Pani zapytania, zasadne byłoby, aby posiadała Pani umowę z administracją cmentarza o zarządzenie grobowcem.
Prawo do grobu obejmuje zarówno aspekty majątkowe, jak i osobiste, co często prowadzi do sporów między spadkobiercami. Ważne jest, aby osoby odpowiedzialne za utrzymanie grobowca miały uregulowaną sytuację prawną, zwłaszcza w kwestiach takich jak prawo do pochówku i podział kosztów. Dbanie o formalności oraz współpraca z innymi uprawnionymi może zapobiec konfliktom w przyszłości.
Potrzebujesz pomocy w sprawach spadkowych lub związanych z prawem do grobu? Oferujemy profesjonalne porady prawne online oraz sporządzanie pism, dostosowanych do Twojej sytuacji. Aby skorzystać z naszych usług, opisz swój problem w formularzu pod artykułem.
1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Ustawa z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych - Dz.U. 1959 nr 11 poz. 62
3. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 1994 r. sygn. akt. III CZP 155/94
4. Wyrok Sądu Najwyższego: z dnia 13 lutego 1979 r. sygn. akt I CR 25/79
5. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 23 stycznia 2013 r.,sygn. akt I ACA 1288/12
6. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 listopada 1976 r., sygn. akt II CR 415/76
7. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 18 czerwca 2018 r., sygn.akt I ACA 234/18
Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.
Zapytaj prawnika - porady prawne online
Zapytaj prawnika
